Środa popielcowa jest pierwszym dniem Wielkiego Postu i przypada na 46 dni kalendarzowych przed Wielkanocą (40 dni na pamiątkę czasu spędzonego przez Chrystusa na pustyni, bez wliczania niedziel). Katolików obowiązuje wstrzemięźliwość od spożywania pokarmów mięsnych (od 14. roku życia) i post ścisły (od 18. do 60. roku życia), co oznacza ograniczenie liczby posiłków do syta do jednego w ciągu dnia.

Katolicy zgromadzeni w środę popielcową w kościele kolejno podchodzą do kapłana, który na ich pochylone głowy sypie szczyptę popiołu i wypowiada formułę „Pamiętaj, że jesteś prochem, i w proch się obrócisz” (Mszał Rzymski mówi o tym, że mogą ją zastąpić słowa „Nawracajcie się i wierzcie w Ewangelię”).

W "Encyklopedii kościelnej" z 1894 r. czytamy: “Użycie popiołu jako symbolu pokory i pokuty za pychę i nieposłuszeństwo, które przywiodły śmierć na człowieka i w popiół go obracają, jest bardzo dawnem; na kartach Starego Testamentu często o niem czytamy. Wszędzie posypywanie popiołem oznacza wielki smutek i żal za grzechy popełnione.”